กถาวตฺถุปกรณ-มูลฏีกา

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

กถานํ วตฺถุภาวโตติ กถาสมุทายสฺส ปกรณสฺส อตฺตโน เอกเทสานํ โอกาสภาวํ วทติฯ สมุทาเย หิ เอกเทสา อนฺโตคธาติฯ เยน ปกาเรน สงฺเขเปน อเทสยิ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มาติกาฐปเนเนว ฐปิตสฺสา’’ติ อาหฯ

นิทานกถาวณฺณนา

อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ ปรินิพฺพานเมว ปรินิพฺพานสฺส ปรินิพฺพานนฺตรโต วิเสสนตฺถํ กรณภาเวน วุตฺตํฯ ยาย วา นิพฺพานธาตุยา อธิคตาย ปจฺฉิมจิตฺตํ อปฺปฏิสนฺธิกํ ชาตํ, สา ตสฺส อปฺปฏิสนฺธิวูปสมสฺส กรณภาเวน วุตฺตาติฯ ทุพฺพลปกฺขนฺติ น กาฬาโสกํ วิย พลวนฺตํ, อถ โข เอกมณฺฑลิกนฺติ วทนฺติฯ ธมฺมวาทีอธมฺมวาทีวิเสสชนนสมตฺถาย ปน ปญฺญาย อภาวโต ทุพฺพลตา วุตฺตาฯ เตสํเยวาติ พาหุลิยานเมว , พหุสฺสุติกาติปิ นามํฯ ภินฺนกาติ มูลสงฺคีติโต มูลนิกายโต วา ภินฺนา, ลทฺธิยา สุตฺตนฺเตหิ ลิงฺคากปฺเปหิ จ วิสทิสภาวํ คตาติ อตฺโถฯ

มูลสงฺคหนฺติ ปญฺจสติกสงฺคีติํฯ อญฺญตฺร สงฺคหิตาติอาทีสุ ทีฆาทีสุ อญฺญตฺร สงฺคหิตโต สุตฺตนฺตราสิโต ตํ ตํ สุตฺตํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา อญฺญตฺร อกริํสูติ วุตฺตํ โหติฯ สงฺคหิตโต วา อญฺญตฺร อสงฺคหิตํ สุตฺตํ อญฺญตฺร กตฺถจิ อกริํสุ, อญฺญํ วา อกริํสูติ อตฺโถฯ อตฺถํ ธมฺมญฺจาติ ปาฬิยา อตฺถํ ปาฬิญฺจฯ วินเย นิกาเยสุ จ ปญฺจสูติ วินเย จ อวเสสปญฺจนิกาเยสุ จฯ

‘‘ทฺเวปานนฺท , เวทนา วุตฺตา มยา ปริยาเยนา’’ติอาทิ (ม. นิ. 2.89) ปริยายเทสิตํฯ อุเปกฺขาเวทนา หิ สนฺตสฺมิํ ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตาติ อยญฺเหตฺถ ปริยาโยฯ ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา สุขา ทุกฺขา อุเปกฺขา เวทนา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 4.249-251) นิปฺปริยายเทสิตํฯ เวทนาสภาโว หิ ติวิโธติ อยเมตฺถ นิปฺปริยายตาฯ ‘‘สุขาปิ เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.123) นีตตฺถํฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. 2.32) เนยฺยตฺถํฯ ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ฐาเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวติํเส’’ติอาทิกํ (อ. นิ. 9.21) อญฺญํ สนฺธาย ภณิตํ คเหตฺวา อญฺญํ อตฺถํ ฐปยิํสุฯ ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติอาทิกํ (กถา. 270) สุตฺตญฺจ อญฺญํ สนฺธาย ภณิตํ อตฺถญฺจ อญฺญํ ฐปยิํสูติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทิ (ปุ. ป. มาติกา 4.24) พฺยญฺชนจฺฉายาย สณฺหสุขุมํ สุญฺญตาทิอตฺถํ พหุํ วินาสยุํฯ

วินยคมฺภีรนฺติ วินเย คมฺภีรญฺจ เอกเทสํ ฉฑฺเฑตฺวาติ อตฺโถฯ กิเลสวินเยน วา คมฺภีรํ เอกเทสํ สุตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวาติ อตฺโถฯ ปติรูปนฺติ อตฺตโน อธิปฺปายานุรูปํ สุตฺตํ, สุตฺตปติรูปกํ วา อสุตฺตํฯ เอกจฺเจ อฏฺฐกถากณฺฑเมว วิสฺสชฺชิํสุ, เอกจฺเจ สกลํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ อาห ‘‘อตฺถุทฺธารํ อภิธมฺมํ ฉปฺปกรณ’’นฺติฯ กถาวตฺถุสฺส สวิวาทตฺเตปิ อวิวาทานิ ฉปฺปกรณานิ ปฐิตพฺพานิ สิยุํ, ตานิ นปฺปวตฺตนฺตีติ หิ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ฉปฺปกรณ’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ ตติยสงฺคีติโต วา ปุพฺเพ ปวตฺตมานานํ วเสน ‘‘ฉปฺปกรณ’’นฺติ วุตฺตํ ฯ อญฺญานีติ อญฺญานิ อภิธมฺมปกรณาทีนิฯ นามนฺติ ยํ พุทฺธาทิปฏิสํยุตฺตํ น โหติ มญฺชุสิรีติอาทิกํ, ตํ นิกายนามํฯ ลิงฺคนฺติ นิวาสนปารุปนาทิวิเสสกตํ สณฺฐานวิเสสํฯ สิกฺกาทิกํ ปริกฺขารํฯ อากปฺโป ฐานาทีสุ องฺคฏฺฐปนวิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ กรณนฺติ จีวรสิพฺพนาทิกิจฺจวิเสโสฯ

สงฺกนฺติกสฺสปิเกน นิกาเยน วาเทน วา ภินฺนา สงฺกนฺติกาติ อตฺโถฯ สงฺกนฺติกานํ เภทา สุตฺตวาที อนุปุพฺเพน ภิชฺชถ ภิชฺชิํสูติ อตฺโถฯ

ภินฺนวาเทนาติ ภินฺนา วาทา เอตสฺมินฺติ ภินฺนวาโท, เตน อภินฺเนน เถรวาเทน สห อฏฺฐารส โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ภินฺนวาเทนาติ วา ภินฺนาย ลทฺธิยา อฏฺฐารส โหนฺติ, เต สพฺเพปิ สหาติ อตฺโถฯ เถรวาทานมุตฺตโมติ เอตฺถ เถร-อิติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโสฯ เถรานํ อยนฺติ เถโรฯ โก โส? วาโทฯ เถโร วาทานมุตฺตโมติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

อุปฺปนฺเน วาเท สนฺธาย ‘‘ปรปฺปวาทมถน’’นฺติ อาหฯ อายติํ อุปฺปชฺชนกวาทานํ ปฏิเสธนลกฺขณภาวโต ‘‘อายติลกฺขณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺโค

1. ปุคฺคลกถา

1. สุทฺธสจฺจิกฏฺโฐ

1. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา

[1] มายาย อมณิอาทโย มณิอาทิอากาเรน ทิสฺสมานา ‘‘มายา’’ติ วุตฺตาฯ อภูเตน มณิอุทกาทิอากาเรน คยฺหมานา มายามรีจิอาทโย อภูตญฺเญยฺยาการตฺตา อสจฺจิกฏฺฐาฯ โย ตถา น โหติ, โส สจฺจิกฏฺโฐติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มายา…เป.… ภูตตฺโถ’’ติฯ อนุสฺสวาทิวเสน คยฺหมาโน ตถาปิ โหติ อญฺญถาปีติ ตาทิโส เญยฺโย น ปรมตฺโถ, อตฺตปจฺจกฺโข ปน ปรมตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุสฺสวา…เป.… อุตฺตมตฺโถ’’ติฯ

ฉลวาทสฺสาติ อตฺถีติ วจนสามญฺเญน อตฺถีติ วุตฺเตหิ รูปาทีหิ สามญฺญวจนสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘โส สจฺจิ…เป.… ลทฺธิํ คเหตฺวา อามนฺตาติ ปฏิชานาตี’’ติ วจนโต ปน ‘‘ฉลวาทสฺสา’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ น หิ ลทฺธิ ฉลนฺติฯ โอกาสํ อททมาโนติ ปติฏฺฐํ ปจฺฉินฺทนฺโตฯ ยทิ สจฺจิกฏฺเฐน อุปลพฺภติ, รูปาทโย วิย อุปลพฺเภยฺย, ตถา อนุปลพฺภนียโต น ตว วาโท ติฏฺฐตีติ นิวตฺเตนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ตํ สนฺธายาติ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’’ติ เอตฺถ วุตฺโต โย สจฺจิกฏฺโฐ, โส สปฺปจฺจยาทิภาเวน ทีปิโต ‘‘รูปญฺจ อุปลพฺภตี’’ติอาทีสุ อาคโต ธมฺมปฺปเภโทติ ทสฺเสติฯ

‘‘เตน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ วตฺวา ‘‘เตนากาเรนา’’ติ วทโต อยมธิปฺปาโย – สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถากาเรน อุปลพฺภมานํ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อุปลพฺภมานํ นาม โหตีติฯ อญฺญถา ตโตติ ตสฺส เตนากาเรนาติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ โก ปเนติสฺสา ปุริมปุจฺฉาย จ วิเสโสติ? ปุริมปุจฺฉาย สตฺตปญฺญาสวิโธ ธมฺมปฺปเภโท ยถา ภูเตน สภาวตฺเถน อุปลพฺภติ, เอวํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ วุตฺตํฯ

อิธ ปน ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺภมาโน โส ธมฺมปฺปเภโท เยน รุปฺปนาทิสปฺปจฺจยาทิอากาเรน อุปลพฺภติ, กิํ เตนากาเรน ปุคฺคโลปิ อุปลพฺภตีติ เอส วิเสโสฯ ยถา ปน รูปํ วิย ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺภมานา เวทนา น รุปฺปนากาเรน อุปลพฺภติ, เอวํ ธมฺมปฺปเภโท วิย ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺภมาโน ปุคฺคโล น รุปฺปนาทิสปฺปจฺจยาทิอากาเรน อุปลพฺภตีติ สกฺกา ปรวาทินา วตฺตุนฺติ อโจทนียํ เอตํ สิยาฯ อวชานนญฺจ ตสฺส ยุตฺตนฺติ นิคฺคโห จ น กาตพฺโพฯ ธมฺมปฺปเภทโต ปน อญฺญสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อสิทฺธตฺตา ธมฺมปฺปเภทากาเรเนว โจเทติฯ อวชานเนเนว นิคฺคหํ ทสฺเสติฯ อนุชานนาวชานนปกฺขา สามญฺญวิเสเสหิ ปฏิญฺญาปฏิกฺเขปปกฺขา อนุโลมปฏิโลมปกฺขา ปฐมทุติยนยาติ อยเมเตสํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

‘‘เตน วต เร วตฺตพฺเพ’’ติ วทนฺโต วตฺตพฺพสฺส อวจเน โทสํ ปาเปตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘เอวเมตํ นิคฺคหสฺส จ อนุโลมปฏิโลมโต จตุนฺนํ ปาปนาโรปนญฺจ วุตฺตตฺตา อุปลพฺภตีติอาทิกํ อนุโลมปญฺจกํ นามา’’ติ วุตฺตํ, อนุโลมปฏิโลมโต ปน ทฺวีหิ ฐปนาหิ สห สตฺตเกน ภวิตพฺพํ, ตํวชฺชเน วา การณํ วตฺตพฺพํฯ ยํ ปน วกฺขติ ‘‘ฐปนา นาม ปรวาทีปกฺขสฺส ฐปนโต ‘อยํ ตว โทโส’ติ ทสฺเสตุํ ฐปนมตฺตเมว โหติ, น นิคฺคหสฺส วา ปฏิกมฺมสฺส วา ปากฏภาวกรณ’’นฺติ (กถา. อฏฺฐ. 2)ฯ เตนาธิปฺปาเยน อิธาปิ ฐปนาทฺวยํ วชฺเชติฯ ยถา ปน ตตฺถ ปฏิกมฺมปญฺจกภาวํ อวตฺวา ปฏิกมฺมจตุกฺกภาวํ วกฺขติ, เอวมิธาปิ นิคฺคหจตุกฺกภาโว วตฺตพฺโพ สิยาฯ สุทฺธิกนิคฺคหสฺส ปน นิคฺคหปฺปธานตฺตา อุทฺเทสภาเวน วุตฺโต นิคฺคโหว วิสุํ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ เย ปน ‘‘อยถาภูตนิคฺคหตฺตา ตตฺถ ปฏิกมฺมํ วิสุํ น วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ ทุติเย วาทมุเข นิคฺคหจตุกฺกภาโว ปฏิกมฺมปญฺจกภาโว จ อาปชฺชติฯ

[2] อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺฐเมวาติ สมฺมุติสจฺจํ สนฺธายาติ อธิปฺปาโยฯ วกฺขติ หิ ‘‘สุทฺธสมฺมุติสจฺจํ วา ปรมตฺถมิสฺสกํ วา สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย ‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’ติ ปุน อนุโยโค ปรวาทิสฺสา’’ติ (กถา. อฏฺฐ. 6)ฯ ตตฺถ ยทิ ปรวาทินา อตฺตนา อธิปฺเปตสจฺจิกฏฺโฐ สมฺมุติสจฺจํ, สมฺมุติสจฺจากาเรน ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ วทนฺเตน สมานลทฺธิโก นปฺปฏิเสธิตพฺโพ, กถา เอวายํ นารภิตพฺพาฯ

อถ สกวาทินา อตฺตนา จ อธิปฺเปตสจฺจิกฏฺฐํเยว สนฺธาย ปรวาที ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’’ติอาทิมาหาติ อยมตฺโถฯ สกวาทินา สมฺมุติสจฺจํเยว สจฺจิกฏฺโฐติ อธิปฺเปตนฺติ อาปชฺชติฯ ยทิ อุภยํ อธิปฺเปตํ, ปุน ‘‘สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ เอวมาหา’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยาติฯ ยทิ จ ทฺเวปิ สจฺจานิ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถา, สจฺจิกฏฺเฐกเทเสน อุปลทฺธิํ อิจฺฉนฺเตน ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติอาทิ อนุโยโค น กาตพฺโพ, น จ สจฺจิกฏฺเฐกเทเสน อนุโยโค ยุตฺโตฯ น หิ เวทยิตากาเรน อุปลพฺภมานา เวทนา รุปฺปนากาเรน อุปลพฺภตีติ อนุยุญฺชิตพฺพา, น จ ปรวาที รุปฺปนาทิสภาวํ ปุคฺคลํ อิจฺฉติ, อถ โข สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถเมวาติฯ ปรมตฺถสจฺจโต อญฺญสฺมิํ สจฺจิกฏฺเฐ วิชฺชมาเน นาสฺส ปรมตฺถสจฺจตา อนุยุญฺชิตพฺพาฯ อสจฺจิกฏฺเฐ สจฺจิกฏฺฐโวหารํ อาโรเปตฺวา ตํ สนฺธาย ปุจฺฉตีติ วทนฺตานํ โวหริตสจฺจิกฏฺฐสฺส อตฺตนา อธิปฺเปตสจฺจิกฏฺฐตา น ยุตฺตาฯ โวหริตปรมตฺถสจฺจิกฏฺฐานญฺจ ทฺวินฺนํ สจฺจิกฏฺฐภาเว วุตฺตนโยว โทโสฯ สมฺมุติสจฺจากาเรน อุปลพฺภมานญฺจ ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺเภยฺย วา น วาฯ ยทิ ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺภติ, ปุคฺคโลปิ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนาติ อนุชานนฺโต นานุยุญฺชิตพฺโพฯ อถ น ภูตสภาวตฺเถน, ตํวินิมุตฺโต สมฺมุติสจฺจสฺส สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถากาโร น วตฺตพฺโพ อสิทฺธตฺตาฯ วกฺขติ จ ‘‘ยถา รูปาทโย ปจฺจตฺตลกฺขณสามญฺญลกฺขณวเสน อตฺถิ, น เอวํ ปุคฺคโล’’ติฯ ตสฺมา มคฺคิตพฺโพ เอตฺถ อธิปฺปาโยฯ

ทฺวินฺนํ สจฺจานนฺติ เอตฺถ สจฺจทฺวยากาเรน อนุปลพฺภนียโต อนุญฺเญยฺยเมตํ สิยา, น วา กิญฺจิ วตฺตพฺพํฯ ยถา หิ เอกเทเสน ปรมตฺถากาเรน อนุปลพฺภนียตา อนุชานนสฺส น การณํ, เอวํ เอกเทเสน สมฺมุติยากาเรน อุปลพฺภนียตา ปฏิกฺเขปสฺส จาติ มคฺคิตพฺโพ เอตฺถาปิ อธิปฺปาโยฯ นุปลพฺภตีติ วจนสามญฺญมตฺตนฺติ นุปลพฺภตีติ อิทเมว วจนํ อนุญฺญาตํ ปฏิกฺขิตฺตญฺจาติ เอตํ ฉลวาทํ นิสฺสายาติ อธิปฺปาโยฯ ยถา อุปลพฺภตีติ เอตสฺเสว อนุชานนปฏิกฺเขเปหิ อหํ นิคฺคเหตพฺโพ, เอวํ นุปลพฺภตีติ เอตสฺเสว อนุชานนปฏิกฺเขเปหิ ตฺวนฺติ เอวํ สมฺภวนฺตสฺส สามญฺเญน อสมฺภวนฺตสฺส กปฺปนํ ปเนตฺถ ฉลวาโท ภวิตุํ อรหติฯ เตน นุปลพฺภตีติ วจนสามญฺญมตฺตํ ฉลวาทสฺส การณตฺตา ‘‘ฉลวาโท’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วจนสามญฺญมตฺตญฺจ ฉลวาทญฺจ นิสฺสายาติ วา อตฺโถฯ ฐปนา นิคฺคหปฺปฏิกมฺมานํ ปากฏภาวกรณํ น โหตีติ อิทํ วิจาเรตพฺพํฯ น หิ ปกฺขฏฺฐปเนน วินา ปุริมํ อนุชานิตฺวา ปจฺฉิมสฺส อวชานนํ, ปจฺฉิมํ วา อวชานนฺตสฺส ปุริมานุชานนํ มิจฺฉาติ สกฺกา อาโรเปตุนฺติฯ

[3] ตวาติ, ปฏิชานนฺตนฺติ จ ปจฺจตฺเต สามิอุปโยควจนานีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตฺวํเยว ปฏิชานนฺโต’’ติ อาหฯ

[4-5] จตูหิ ปาปนาโรปนาหิ นิคฺคหสฺส อุปนีตตฺตาติ ‘‘ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหม, หญฺจี’’ติอาทินา ตยา มม กโต นิคฺคโห, มยา ตว กโต นิคฺคโห วิย มิจฺฉาติ เอวํ เตน อนุโลมปญฺจเก จตูหิ ปาปนาโรปนาหิ กตสฺส นิคฺคหสฺส เตน นิยาเมน ทุกฺกฏภาวสฺส อตฺตนา กตนิคฺคเหน สห อุปนีตตฺตา อนิคฺคหภาวสฺส วา อุปคมิตตฺตาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวเมว เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ หญฺจิ…เป.… อิทํ เต มิจฺฉาติ เอตสฺส อนิคฺคหภาวนิคมนสฺเสว นิคฺคมนจตุกฺกตา เวทิตพฺพาฯ

อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา

[7-10] ‘‘อตฺตโน ลทฺธิํ นิสฺสาย ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘ปรมตฺถวเสน ปุคฺคลสฺส อภาวโต ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺรายํ ปฏิกฺเขโป อตฺตโน ลทฺธิยา ยทิ กโต, ปรมตฺถโต อญฺเญน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อยมสฺส ลทฺธีติ อาปชฺชติฯ ตถา จ สติ นายํ สมฺมุติสจฺจวเสน อุปลทฺธิํ อิจฺฉนฺเตน นิคฺคเหตพฺโพฯ อถ อตฺตโน ลทฺธิํ นิคฺคูหิตฺวา ปรสฺส ลทฺธิวเสน ปฏิกฺขิปติ, ปุริมปฏิญฺญาย อวิโรธิตตฺตา น นิคฺคเหตพฺโพฯ น หิ อตฺตโน จ ปรสฺส จ ลทฺธิํ วทนฺตสฺส โทโส อาปชฺชตีติฯ อตฺตโน ปน ลทฺธิยา ปฏิชานิตฺวา ปรลทฺธิยา ปฏิกฺขิปนฺเตน อตฺตโน ลทฺธิํ ฉฑฺเฑตฺวา ปรลทฺธิ คหิตา โหตีติ นิคฺคเหตพฺโพติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย สิยาฯ

ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุทฺธสจฺจิกฏฺฐวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. โอกาสสจฺจิกฏฺโฐ

1. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา

[11] สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ สรีเรติ อยมตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สรีรํ สนฺธายา’’ติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ สํขิตฺตปาเฐฯ ยสฺมา สรีรํ สนฺธาย ‘‘สพฺพตฺถ น อุปลพฺภตี’’ติ วุตฺเต สรีรโต พหิ อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ, ตสฺมา ปจฺจนีเก ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺสาติ เอเตน น เกนจิ สภาเวน ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติฯ น หิ เกนจิ สภาเวน อุปลพฺภมานสฺส สรีรตทญฺญาวิมุตฺโต อุปลทฺธิโอกาโส อตฺถีติฯ

3. กาลสจฺจิกฏฺโฐ

1. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา

[12] ปุริมปจฺฉิมชาติกาลญฺจาติ มชฺฌิมชาติกาเล อุปลพฺภมานสฺส ตสฺเสว ปุริมปจฺฉิมชาติกาเลสุ อุปลทฺธิํ สนฺธายาติ อธิปฺปาโยฯ เสสํ ปฐมนเย วุตฺตสทิสเมวาติ อิเมสุ ตีสุ ปฐเม ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ เอตสฺมิํ นเย วุตฺตสทิสเมว, กิํ ตํ? ปาฐสฺส สํขิตฺตตาติ อตฺโถฯ อิธาปิ หิ ยสฺมา ‘‘สพฺพทา น อุปลพฺภตี’’ติ วุตฺเต เอกทา อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ, ตสฺมา ปจฺจนีเก ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺสาติ โยเชตพฺพนฺติฯ

4. อวยวสจฺจิกฏฺโฐ

1. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา

[13] ตติยนเย จ ยสฺมา ‘‘สพฺเพสุ น อุปลพฺภตี’’ติ วุตฺเต เอกสฺมิํ อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ, ตสฺมา ปจฺจนีเก ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺสาติ โยเชตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ตาทิสเมวา’’ติฯ

โอกาสาทิสจฺจิกฏฺโฐ

2. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา

[14] ตตฺถ อนุโลมปญฺจกสฺสาติอาทิมฺหิ อนุโลมปญฺจกนฺติ นิคฺคหปญฺจกํ, ปจฺจนีกนฺติ จ ปฏิกมฺมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ อนุโลมปญฺจกสฺส ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทิกสฺส อตฺโถ ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทิปาฬิํ สํขิปิตฺวา อาคเต สรูเปน อวุตฺเต ‘‘ยสฺมา สรีรํ สนฺธายา’’ติอาทินา (กถา. อฏฺฐ. 11) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ, ปจฺจนีกสฺส จ ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติอาทิกสฺส ปฏิกมฺมกรณวเสน วุตฺตสฺส อตฺโถ ปฏิกมฺมาทิปาฬิํ สํขิปิตฺวา อาทิมตฺตทสฺสเนน อาคเต ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติอาทิมฺหิ อนุโลเม ‘‘สพฺพตฺถาติ สรีรํ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺสา’’ติอาทินา (กถา. อฏฺฐ. 11) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา ตตฺถาติ ยํ อารทฺธํ, ตสฺมินฺติ เอวํ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ตตฺถ เตสุ ตีสุ มุเขสูติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อนุโลมปญฺจกมูลกา เจตฺถ สพฺพานุโลมปจฺจนีกปญฺจกปาฬิ อนุโลมปญฺจกสฺส ปาฬีติ วุตฺตา, ตถา ปจฺจนีกานุโลมปญฺจกปาฬิ จ ปจฺจนีกสฺส ปาฬีติฯ ตํ สํขิปิตฺวา ปฏิกมฺมวเสน อาคเต สรูเปน อวุตฺเต ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทิเก ปจฺจนีเก ‘‘อุปลพฺภตี’’ติอาทิเก อนุโลเม จ อตฺโถ เหฏฺฐา สุทฺธิกสจฺจิกฏฺเฐ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

สจฺจิกฏฺฐวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา

[17-27] รูปาทีหิ สทฺธิํ สจฺจิกฏฺฐสํสนฺทนนฺติ สจฺจิกฏฺฐสฺส ปุคฺคลสฺส รูปาทีหิ สทฺธิํ สํสนฺทนํ, สจฺจิกฏฺเฐ วา รูปาทีหิ สทฺธิํ ปุคฺคลสฺส สํสนฺทนนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปุคฺคโล รูปญฺจาติ จ-การสฺส สมุจฺจยตฺถตฺตา ยถา รูปนฺติ เอวํ นิทสฺสนวเสน วุตฺโต อตฺโถ วิจาเรตพฺโพฯ รูปาทีหิ อญฺโญ อนญฺโญ จ ปุคฺคโล น วตฺตพฺโพติ ลทฺธิ สมโยฯ ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ อพฺยากตเมตํ ภควตา’’ติอาทิกํ (สํ. นิ. 4.416) สุตฺตํฯ อนุญฺญายมาเน ตทุภยวิโรโธ อาปชฺชตีติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘สมยสุตฺตวิโรธํ ทิสฺวา’’ติฯ

ธมฺมโตติ ปาฬิโตฯ ‘‘ปฏิกมฺมจตุกฺกาทีนิ สํขิตฺตานิฯ

ปรวาที…เป.… ทสฺสิตานี’’ติ วทนฺเตหิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ…เป.… อาชานาหิ ปฏิกมฺมนฺติ เอตฺถ อาชานาหิ นิคฺคหนฺติ ปาโฐ ทิฏฺโฐ ภวิสฺสติฯ อญฺญตฺตํ ปฏิชานาปนตฺถนฺติ ยถา มยา อญฺญตฺตํ วตฺตพฺพํ, ตถา จ ตยาปิ ตํ วตฺตพฺพนฺติ อญฺญตฺตปฏิญฺญาย โจทนตฺถนฺติ อตฺโถฯ สมฺมุติปรมตฺถานํ เอกตฺตนานตฺตปญฺหสฺส ฐปนียตฺตาติ อพฺยากตตฺตาติ อตฺโถฯ ยทิ ฐปนียตฺตา ปฏิกฺขิปิตพฺพํ, ปเรนปิ ฐปนียตฺตา ลทฺธิเมว นิสฺสาย ปฏิกฺเขโป กโตติ โสปิ น นิคฺคเหตพฺโพ สิยาฯ ปโร ปน ปุคฺคโลติ กญฺจิ สภาวํ คเหตฺวา ตสฺส ฐปนียตฺตํ อิจฺฉติ, สติ จ สภาเว ฐปนียตา น ยุตฺตาติ นิคฺคเหตพฺโพฯ สมฺมุติ ปน โกจิ สภาโว นตฺถิฯ เตเนวสฺส เอกตฺตนานตฺตปญฺหสฺส ฐปนียตํ วทนฺโต น นิคฺคเหตพฺโพติ สกวาทินา ปฏิกฺเขโป กโตติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย ยุตฺโตฯ

สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. โอปมฺมสํสนฺทนวณฺณนา

[28-36] อุปลทฺธิสามญฺเญน อญฺญตฺตปุจฺฉา จาติ อิทญฺจ ทฺวินฺนํ สมานตา โน อญฺญตฺตสฺส การณํ ยุตฺตํ, อถ โข วิสุํ อตฺตโน สภาเวน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อุปลพฺภนียตาติ วิจาเรตพฺพํฯ ‘‘เอกวีสาธิกานี’’ติ ปุริมปาโฐ, วีสาธิกานีติ ปน ปฐิตพฺพํฯ

[37-45] ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติ สุตฺตํ อนุชานาเปนฺเตน อุปลทฺธิ อนุชานิตา โหตีติ มญฺญมาโน อาห ‘‘อุปลทฺธิสามญฺญํ อาโรเปตฺวา’’ติฯ วีสาธิกานิ นว ปฏิกมฺมปญฺจกสตานิ ทสฺสิตานีติ เอเตน สุทฺธิกสํสนฺทเนปิ ‘‘อาชานาหิ ปฏิกมฺม’’มิจฺเจว ปาโฐติ วิญฺญายติฯ ยญฺจ วาทมุเขสุ สุทฺธิกสจฺจิกฏฺเฐ ‘‘ปฏิกมฺมจตุกฺก’’นฺติ วุตฺตํ, ตมฺปิ ‘‘ปฏิกมฺมปญฺจก’’นฺติฯ

โอปมฺมสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา

[46-52] เอกธมฺมโตปิ อญฺญตฺตํ อนิจฺฉนฺโต รูปาทิเอเกกธมฺมวเสน นานุยุญฺชิตพฺโพฯ สมุทายโต หิ อยํ อญฺญตฺตํ อนิจฺฉนฺโต เอกเทสโต อนญฺญตฺตํ ปฏิกฺขิปนฺโต น นิคฺคหารโห สิยาติ เอตํ วจโนกาสํ นิวตฺเตตุํ ‘‘อยญฺจ อนุโยโค’’ติอาทิมาหฯ สกลนฺติ สตฺตปญฺญาสวิโธ ธมฺมปฺปเภโท ปุคฺคโลติ วา ปรมตฺถสจฺจํ ปุคฺคโลติ วา เอวํ สกลํ สนฺธายาติ อตฺโถฯ เอวํ สกลํ ปรมตฺถํ จินฺเตตฺวา ตนฺติวเสน อนุโยคลกฺขณสฺส ฐปิตตฺตา สกลปรมตฺถโต จ อญฺญสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อภาวา สจฺจิกฏฺเฐน ปุคฺคเลน ตโต อญฺเญน น ภวิตพฺพนฺติ ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ อิมํ ปญฺหํ ปฏิกฺขิปนฺตสฺส นิคฺคหาโรปนํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

สภาควินิพฺโภคโตติ รูปโต อญฺญสภาคตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพธมฺมาติ รูปวชฺเช สพฺพธมฺเม วทติฯ ‘‘รูปสฺมิํ ปุคฺคโล’’ติ เอตฺถ นิสฺสยวินาเส วินาสาปตฺติภเยน ปฏิกฺขิปตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อุจฺเฉททิฏฺฐิภเยน เจวา’’ติฯ ตีสุ ปน สมยวิโรเธน ปฏิกฺเขโป อธิปฺเปโตฯ น หิ โส สกฺกายทิฏฺฐิํ อิจฺฉติ, อปิจ สสฺสตทิฏฺฐิภเยน ปฏิกฺขิปตีติ ยุตฺตํ วตฺตุํฯ สกฺกายทิฏฺฐีสุ หิ ปญฺเจว อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสาสสฺสตทิฏฺฐิโยติฯ อญฺญตฺร รูปาติ เอตฺถ จ รูปวา ปุคฺคโลติ อยมตฺโถ สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ สํสนฺทนกถาวณฺณนาฯ

8. ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา

[54] ปจฺจนีกานุโลเมติ อิทํ ยํ วกฺขติ ‘‘ฉลวเสน ปน วตฺตพฺพํ ‘อาชานาหิ ปฏิกมฺม’นฺติอาที’’ติ (กถา. อฏฺฐ. 54), เตน ปน น สเมติฯ ปจฺจนีกานุโลเม หิ ปจฺจนีเก ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ วตฺตพฺพํ, น ปน ‘‘ปฏิกมฺม’’นฺติฯ

ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วจนโสธนวณฺณนา

[55-59] ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปททฺวยสฺส อตฺถโต เอกตฺเตติ เอตฺถ ตเทว เอกตฺตํ ปเรน สมฺปฏิจฺฉิตํ อสมฺปฏิจฺฉิตนฺติ วิจาเรตพฺพเมตํฯ ปุคฺคลสฺส หิ อวิภชิตพฺพตํ, อุปลพฺภตีติ เอตสฺส วิภชิตพฺพตํ วทนฺโต วิภชิตพฺพาวิภชิตพฺพตฺถานํ อุปลพฺภติปุคฺคล-สทฺทานํ กถํ อตฺถโต เอกตฺตํ สมฺปฏิจฺเฉยฺยาติ? ยถา จ วิภชิตพฺพาวิภชิตพฺพตฺถานํ อุปลพฺภติ-รูป-สทฺทานํ ตํ วิภาคํ วทโต รูปํ กิญฺจิ อุปลพฺภติ, กิญฺจิ น อุปลพฺภตีติ อยํ ปสงฺโค นาปชฺชติ, เอวํ เอตสฺสปิ ยถาวุตฺตวิภาคํ วทโต ยถาอาปาทิเตน ปสงฺเคน น ภวิตพฺพนฺติ มคฺคิตพฺโพ เอตฺถ อธิปฺปาโยฯ

[60] ‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสู’’ติ (สุ. นิ. 1125) เอเตน อตฺถโต ปุคฺคโล นตฺถีติ วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘นตฺถีติปิ วุตฺต’’นฺติฯ

วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา

[61-66] รูปกายาวิรหํ สนฺธาย ‘‘รูปกายสพฺภาวโต’’ติ อาหฯ ‘‘รูปิโน วา อรูปิโน วา’’ติ (อิติวุ. 90) สุตฺเต อาคตปญฺญตฺติํ สนฺธาย ‘‘ตถารูปาย จ ปญฺญตฺติยา อตฺถิตายา’’ติฯ วีตราคสพฺภาวโตติ กามีภาวสฺส อเนกนฺติกตฺตา กามธาตุยา อายตฺตตฺตาภาวโต จ ‘‘กามี’’ติ น วตฺตพฺโพติ ปฏิกฺขิปตีติ อธิปฺปาโยฯ

[67] กายานุปสฺสนายาติ การณวจนเมตํ, กายานุปสฺสนาย การณภูตาย เอวํลทฺธิกตฺตาติ อตฺโถฯ อาหจฺจ ภาสิตนฺติ ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ อพฺยากตเมตํ มยา’’ติ (ม. นิ. 2.128) อาหจฺจ ภาสิตํฯ

ปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. คติอนุโยควณฺณนา

[69-72] ‘‘ทสฺเสนฺโต ‘เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวตี’ติอาทิมาหา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ทสฺเสนฺโต ‘น วตฺตพฺพํ ปุคฺคโล สนฺธาวตี’ติอาทิมาหา’’ติ ปน ภวิตพฺพํ, ทสฺเสตฺวาติ วา วตฺตพฺพํฯ

[91] เยน รูปสงฺขาเตน สรีเรน สทฺธิํ คจฺฉตีติ เอตฺถ ‘‘รูเปน สทฺธิํ คจฺฉตี’’ติ วทนฺเตน ‘‘รูปํ ปุคฺคโล’’ติ อนนุญฺญาตตฺตา เยนากาเรน ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ อิทํ อาปชฺชติ , โส วตฺตพฺโพฯ อสญฺญูปปตฺติํ สนฺธายาติ นิรยูปคสฺส ปุคฺคลสฺส อสญฺญูปคสฺส อรูปูปคสฺส จ อนฺตราภวํ น อิจฺฉตีติ จุติโต อนนฺตรํ อุปปตฺติํ สนฺธายาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เย ปน จุติกาเล อุปปตฺติกาเล จ อสญฺญูปปตฺติกาเล จ อสญฺญสตฺเตสุ สญฺญา อตฺถีติ คเหตฺวา อสญฺญูปคสฺส จ อนฺตราภวํ อิจฺเฉยฺยุํ, เตสํ อนฺตราภวภาวโต ‘‘อสญฺญูปปตฺติ อเวทนา’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ

[92] อเวทโนติอาทีสุ ตทญฺญนฺติ สญฺญภวโต อญฺญํ อสญฺญาเนวสญฺญานาสญฺญายตนุปปตฺติํฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตเนปิ หิ น วตฺตพฺพํ สญฺญา อตฺถีติ อิจฺฉนฺติฯ

[93] ยสฺมา รูปาทิธมฺเม วินา ปุคฺคโล นตฺถีติ อินฺธนุปาทาโน อคฺคิ วิย อินฺธเนน รูปาทิอุปาทาโน ปุคฺคโล รูปาทินา วินา นตฺถีติ ลทฺธิวเสน วทติฯ

คติอนุโยควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. อุปาทาปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา

[97] นีลํ รูปํ อุปาทาย นีโลติอาทีสูติ ‘‘นีลํ รูปํ อุปาทาย นีลกสฺส ปุคฺคลสฺส ปญฺญตฺตี’’ติ เอตฺถ โย ปุฏฺโฐ นีลํ อุปาทาย นีโลติ, ตทาทีสูติ อตฺโถฯ

[98] เฉกฏฺฐํ สนฺธายาติ เฉกฏฺฐํ สนฺธาย วุตฺตํ, น กุสลปญฺญตฺติํฯ ‘‘กุสลํ เวทนํ อุปาทายา’’ติ มญฺญมาโน ปฏิชานาตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[112] อิทานิ …เป.… ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา รุกฺข’’นฺติอาทิมาหาติ ปุพฺพปกฺขํ ทสฺเสตฺวา อุตฺตรมาหาติ วุตฺตํ โหติฯ

[115] ‘‘ยสฺส รูปํ โส รูปวา’’ติ อุตฺตรปกฺเข วุตฺตํ วจนํ อุทฺธริตฺวา ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิมาหฯ

[116] จิตฺตานุปสฺสนาวเสนาติ จิตฺตานุปสฺสนาวเสน ปริทีปิตสฺส สราคาทิจิตฺตโยคสฺส วเสนาติ อธิปฺปาโยฯ

[118] เยนาติ จกฺขุนฺติ ‘‘เยนา’’ติ วุตฺตํ กรณํ จกฺขุนฺติ อตฺโถฯ จกฺขุเมว รูปํ ปสฺสตีติ วิญฺญาณนิสฺสยภาวูปคมนเมว จกฺขุสฺส ทสฺสนํ นาม โหตีติ สนฺธาย วทติฯ

อุปาทาปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. ปุริสการานุโยควณฺณนา

[123] กรณมตฺตนฺติ กมฺมานํ นิปฺผาทกปฺปโยชกภาเวน ปวตฺตา ขนฺธาฯ

[124] ปุริมกมฺเมน วินา ปุคฺคลสฺส ชาติ, ชาตสฺส จ วิชฺชฏฺฐานาทีสุ สมฺมา มิจฺฉา วา ปวตฺติ นตฺถีติ สนฺธาย ‘‘ปุริมกมฺมเมว ตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ

[125] กมฺมวฏฺฏสฺสาติ เอตฺถ กมฺมการกสฺส โย การโก, เตนปิ อญฺญํ กมฺมํ กาตพฺพํ, ตสฺส การเกนปิ อญฺญนฺติ เอวํ กมฺมวฏฺฏสฺส อนุปจฺเฉทํ วทนฺติฯ ปุคฺคลสฺส การโก กมฺมสฺส การโก อาปชฺชตีติ วิจาเรตพฺพเมตํฯ มาตาปิตูหิ ชนิตตาทินา ตสฺส การกํ อิจฺฉนฺตสฺส กมฺมการกานํ การกปรมฺปรา อาปชฺชตีติ อิทญฺจ วิจาเรตพฺพํฯ

[170] สุตฺตวิโรธภเยนาติ ‘‘โส กโรติ โส ปฏิสํเวทยตีติ โข, พฺราหฺมณ, อยเมโก อนฺโต’’ติอาทีหิ (สํ. นิ. 2.46) วิโรธภยาฯ

[171] ‘‘อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทตี’’ติ (ธ. ป. 18) วจนโต กมฺมกรณกาเล วิปากปฏิสํเวทนกาเล จ โสเยวาติ ปฏิชานาตีติ อธิปฺปาโยฯ

สยํกตํ สุขทุกฺขนฺติ จ ปุฏฺโฐ ‘‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตํ สุขํ ทุกฺขนฺติ? มา เหวํ กสฺสปา’’ติอาทิสุตฺตวิโรธา (สํ. นิ. 2.18) ปฏิกฺขิปติฯ

[176] ลทฺธิมตฺตเมเวตนฺติ โสเยเวโก เนว โส โหติ น อญฺโญติ อิทํ ปน นตฺเถว, ตสฺมา เอวํวาทิโน อสยํการนฺติอาทิ อาปชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ อปิจาติอาทินา อิทํ ทสฺเสติ – น ปรสฺส อิจฺฉาวเสเนว ‘‘โส กโรตี’’ติอาทิ อนุโยโค วุตฺโต, อถ โข ‘‘โส กโรตี’’ติอาทีสุ เอกํ อนิจฺฉนฺตสฺส อิตรํ, ตญฺจ อนิจฺฉนฺตสฺส อญฺญํ อาปนฺนนฺติ เอวํ การกเวทกิจฺฉาย ฐตฺวา ‘‘โส กโรตี’’ติอาทีสุ ตํ ตํ อนิจฺฉาย อาปนฺนวเสนาปีติฯ อถ วา น เกวลํ ‘‘โส กโรตี’’ติอาทีนํ สพฺเพสํ อาปนฺนตฺตา, อถ โข เอเกกสฺเสว จ อาปนฺนตฺตา อยํ อนุโยโค กโตติ ทสฺเสติฯ ปุริมนเยเนวาติ เอเตน ‘‘อิธ นนฺทตี’’ติอาทิ สพฺพํ ปฏิชานนาทิการณํ เอกโต โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

ปุริสการานุโยควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กลฺยาณวคฺโค นิฏฺฐิโตฯ

14. อภิญฺญานุโยควณฺณนา

[193] อภิญฺญานุโยคาทิวเสน อรหตฺตสาธนาติ เอตฺถ ‘‘นนุ อตฺถิ โกจิ อิทฺธิํ วิกุพฺพตี’’ติ อภิญฺญาอนุโยโค จ ‘‘หญฺจิ อตฺถิ โกจิ อิทฺธิํ วิกุพฺพตี’’ติ ฐปนา จ ‘‘เตน วต เร’’ติอาทิ ปาปนา จ อาทิสทฺทสงฺคหิโต อตฺโถว ทฏฺฐพฺโพฯ อาสวกฺขยญาณํ ปเนตฺถ อภิญฺญา วุตฺตาติ ตทภิญฺญาวโต อรหโต สาธนํ ‘‘อรหตฺตสาธนา’’ติ อาหฯ อรหโต หิ สาธนา ตพฺภาวสฺส จ สาธนา โหติเยวาติฯ

อภิญฺญานุโยควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15-18. ญาตกานุโยคาทิวณฺณนา

[209] ตถารูปสฺสาติ ตติยโกฏิภูตสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อภาวาติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ ปน ปฏิกฺขิปนฺโต อสจฺจิกฏฺฐํ ตติยโกฏิภูตํ ปุคฺคลํ วเทยฺยาติ ตาทิสํ ปุคฺคลํ อิจฺฉนฺโต หิ สุตฺเตน นิคฺคเหตพฺโพ สิยาฯ กสฺมา? ตถารูปสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อภาวโตติ, ตถารูปสฺส กสฺสจิ สภาวสฺส อภาวโต ปฏิกฺเขปารหตฺตา อตฺตโน ลทฺธิํ นิคูหิตฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสาติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ญาตกานุโยคาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

19. ปฏิเวธานุโยคาทิวณฺณนา

[218] ปริคฺคหิตเวทโนติ วจเนน อปริคฺคหิตเวทนสฺส ‘‘สุขิโตสฺมิ, ทุกฺขิโตสฺมี’’ติ ชานนํ ปชานนํ นาม น โหตีติ ทสฺเสติ โยคาวจรสฺส สุขุมานมฺปิ เวทนานํ ปริจฺเฉทนสมตฺถตญฺจฯ

[228] ลกฺขณวจนนฺติ รูปพฺภนฺตรคมนํ สหรูปภาโว, พหิทฺธา นิกฺขมนํ วินารูปภาโวติ อธิปฺปาโยฯ

[237] อิมา โขติ โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ อรูโป อตฺตปฏิลาโภติ อิมา โลกสฺส สมญฺญา, ยาหิ ตถาคโต โวหรติ อปรามสํ, โย สจฺโจ โมโฆ วา สิยา, ตสฺมิํ อนุปลพฺภมาเนปิ อตฺตนิ ตทนุปลพฺภโตเยว ปรามาสํ อตฺตทิฏฺฐิํ อนุปฺปาเทนฺโต โลเก อตฺตปฏิลาโภติ ปวตฺตโวหารวเสเนว โวหรตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปจฺจตฺตสามญฺญลกฺขณวเสน ปุคฺคลสฺส อตฺถิตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา โลกโวหาเรน อตฺถิตํ วทนฺเตน ปุคฺคโลติ โกจิ สภาโว นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ สติ หิ ตสฺมิํ อตฺตโน สภาเวเนว อตฺถิตา วตฺตพฺพา สิยา, น โลกโวหาเรนาติฯ